✅ کشیدن سرمه :
در این مقاله به بررسی احادیث و روایاتی که در باب فضایل و آداب سرمه کشیدن آمده است، میپردازیم. سرمههای مختلفی وجود دارد، از جمله آنها میتوان به سرمه سنگ، اثمد، بی رنگ، جواهر، هفت مغز، بادام و فندق و… اشاره کرد. در ادامه این مقاله اهمیت سرمه کشیدن از دیدگاه اسلام و طب اسلامی مورد واکاوی قرار گرفته است.
✅ اهمیت سرمه کشیدن:
⬅️ • مرحوم طبرسى، در کتاب مکارم الاخلاق، در بیان آداب پیامبر اسلام (صلىاللهعلیهوآله) مى‌گوید: و کان لا یفارقه فی اسفاره قاروره الدهن و المکحله والمقراض و المرآه و السواک و المشط، پیامبر اسلام (صلىاللهعلیهوآله) همیشه شش چیز در سفر همراه داشت 1ـ شیشه کوچکى از روغن و کِرِم 2ـ سرمه دان 3ـ قیچى 4ـ آینه 5ـ مسواک 6ـ شانه
⬅️ • روایت زیر در کتاب «دعائم الاسلام» از پیامبر اسلام (صلىاللهعلیهوآله) نقل شده است؛ انه امر بالا کتحال بالا ثمد و قال(صلىاللهعلیهوآله): علیکم به فانه مذهبه لِلْقَذىمصفاه للبصر؛ پیامبر اسلام (صلىاللهعلیهوآله) سفارش کردند که مسلمانان با «اثمد» سرمه بکشند. و ضمن تأکید بر این نوع از سرمه، فرمودند: سرمه به اثمد خار و خاشاک (و آشغالهاى داخل چشم) را خارج نموده، و چشم را پاک مى‌کند.
⬅️ • علاّمه مجلسى روایت زیر را از یکى از معصومین (علیهمالسلام) نقل مى‌کند: و طین قبر الحسین شفاء من کل داء و الاکتحال بالا ثمد سراج العین و لیکن اربعاً فی الیمین و ثلاثاً فی الیسار عند النوم؛ تربت قبر (مطهّر) امام حسین(علیه‌السلام) شفاء هر درد، و سرمه اثمد باعث پرنور شدن چشم است. و مستحب است به هنگام خواب چهار بار در چشم راست، و سه بار در چشم چپ کشیده شود
⬅️ • امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: من اخذ من اظفاره کل خمیس لم ترمد عیناه و من اخذ کل جمعه خرج من تحت کل ظفر داء و الکحل یزید فی ضوء البصر و ینبت الاشفار؛ هرکس ناخنهایش را هر هفته، روز پنج شنبه، بگیرد ناراحتى و دردى عارض چشمانش نمىشود! و اگر روز جمعه هر هفته این کار را انجام دهد از زیر هر ناخنى درد و بیمارى خارج مىشود، و سرمه باعث زیاد شدن نور چشم و رشد مژه‌ها مىشود
⬅️ • امام رضا (علیه‌السلام) فرمودند: من کان یؤمن باللّه و الیوم الاخر فلیکتحل؛ کسى که ایمان به خداوند و روز قیامت دارد (و مبدأ و معاد را پذیرفته) مستحب است که سرمه بکشد.
⬅️ • امام رضا (علیه‌السلام) به یکى از اصحابش فرمود: اکتحل، فعرض انه لا یحبّ الزینه فی منزله فقال: اتق اللّه و اکتحل، و لا تدع الکحل؛ سرمه بکش، وى به حضرت عرض کرد: دوست ندارد خویش را در منزل زینت کند. امام فرمود: تقواى الهى را پیشه کن (از سخن امام معصوم سر پیچى نکن) و سرمه بکش و آن را ترک نکن.
⬅️ • امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: الکحل ینبت الشعر و یجفّف الدِّمعه و یُعذِبُ الریق و یجلو البصر؛ سرمه چهار فایده دارد: 1. به رشد موها کمک مى‌کند 2. از ریزش اشک زیاد (از حدّ معمول) جلوگیرى مىنماید 3. آب دهان را گوارا مىسازد 4. و چشم را جلا مىدهد
⬅️ • امام صادق (علیه‌السلام) در حدیث دیگرى فرمودند: اربع یضئن الوجه: النظر الی الوجه الحسن، و النظر الی الماء الجاری، و النظر الی الخضره و الکحل عند النوم؛ چهار چیز سبب نورانیّت سیماى انسان مىشود:
⬅️ • نگاه کردن (بدون قصد لذّت جنسى) به صورت زیبا ( شخصى که به او محرم است)
⬅️ • نگاه کردن به آب جارى
⬅️ • نگاه به سبزه
⬅️ • سرمه کشیدن به هنگام خواب»
⬅️ • امام صادق (علیه‌السلام) در روایت دیگرى فرمودند: الاثمد یجلوا البصر و یقطع الدِّمعه و ینبت الشعر؛ إثمد (نوع خاصّى از سرمه که در شیمى به آن «انتیمون» میگویند) سبب جلاى چشم، قطع ریزش زیاد اشک و رویش مو مىگردد
⬅️ • امام صادق (علیه‌السلام) در روایتى که از آن حضرت نقل شده، فرمودند: الکحل عند النوم امان الماء الذی ینزل فی العین؛ سرمه کشیدن به هنگام خواب، موجب امنیّت از آب (مروارید و مانند آن) است، که عارض چشم مىگردد
⬅️ • امام ششم شیعیان جهان (علیه‌السلام) از پیامبر اسلام (صلىاللهعلیهوآله) چنین روایت مى‌کند: اتی النبی (صلىاللهعلیه وآله) اعرابى یقال له «قلیب» و کان رطب العینین، فقال له رسول اللّه(صلى الله علیه وآله): اری عینیک رطبتین یا قلیب، قال: نعم یا رسول اللّه، همان کماترى ضعیفتان، قال: علیک بالا ثمد، فانه سرجین العین؛ یکى از عربهاى جاهلیّت به نام «قلیب» که ناراحتى چشمى داشت و چشمانش دائماً مرطوب بود، خدمت پیامبر اسلام (صلىاللهعلیهوآله) رسید. حضرت به او فرمود: اى قلیب! چشمانت را مرطوب مىبینم. قلیب گفت: بله، اى پیامبر خدا ! چشمانم همانطور که فرمودید بیمار و ضعیف است. حضرت فرمود: إثمد (نوع خاصّى از سرمه) را فراموش نکن. سرمه بمنزله کود چشم محسوب مىشود.
⬅️ • امام هشتم (علیه‌السلام) فرمودند: من اصابه ضعف فی بصره فلیکتحل سبعه مراود عند منامه من الاثمد؛ هر کس ناراحتى و ضعفى در چشم خویش احساس مى‌کند به هنگام خواب هفت بار سرمه بکشد، چهار بار در چشم راست و سه بار در چشم چپ
⬅️ • پیامبر اکرم (صلىاللهعلیهوآله) فرمودند: لا تکتحل بالنهار و انت صائم، اکتحل لیلاً الاثمد یجلو البصر و ینبت الشعر؛ در روز به هنگامى که روزه هستى سرمه نکش، (بلکه) شب سرمه کن که باعث جلا و صفاى چشم، و رشد موها مىشود.
⬅️ • امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: الکحل یزید فی ضوء البصر و ینبت الأشفار؛ سرمه نور چشم را زیاد مى‌کند و باعث رشد مژه‌ها مىشود.
⬅️ • امام رضا (علیه‌السلام) فرمودند: علیک بالا ثمد، فانه یجلوالبصر و ینبت الاشفار و یطیب النکهه و یزید فی الباه؛ سرمه را فراموش نکن، زیرا باعث جلا و زیاد شدن نور چشم و رویش مژه‌ها و خوش بو شدن دهان و تقویت قوّه شهوت است.
⬅️ • امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: الکحل یزید فی المباضعه؛ سرمه قدرت آمیزش را افزایش مىدهد.
⬅️ • امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: الکحل باللیل یطیّب الفم و منفعته الی اربعین صباحاً؛ سرمه کشیدن در شب سبب خوشبو شدن دهان مىشود، و فایده آن تا چهل روز باقى است.
⬅️ • امام صادق (علیه‌السلام) در روایت دیگرى فرمودند: علیکم بالکحل فانه یطیّب الفم و علیکم بالسواک فانّه یجلو البصر، قال قلت: کیف هذا؟ قال: لانه اذا استاک نزل البلغم فجلا البصر و اذا اکتحل ذهب البلغم فطیب الفم؛ سرمه را فراموش نکنید که باعث خوشبو شدن دهان مىگردد. و سعى کنید همواره مسواک کنید که سبب جلاى چشم و روشنایى قدرت دید شما مىشود! شخصى پرسید: چطور سرمه و مسواک این دو اثر را دارد؟ امام فرمود: زیرا بر اثر مسواک «بلغم» کم مىشود و در نتیجه نور چشم زیاد مىشود. و هنگامى که سرمه مىکشید «بلغم»
⬅️ • امام باقر (علیه‌السلام) فرمودند: الاکتحال بالاثمد ینبت الاشفار و یحدّ البصر و یعین على طول السجود؛ سرمه کشیدن با اثمد موجب رشد مژه‌ها مىشود، و چشم را تیزبین مى‌کند، و به عبادت و شب زندهدارى کمک مىنماید.
✅ نکته جالب این که طبق این روایت، سرمه علاوه بر آثار مادّى، اثر معنوى نیز دارد.
⬅️ • امام صادق (علیه‌السلام) در روایتى فرمودند: الکحل یعذب الفم؛ سرمه آب دهان را شیرین مى‌کند
⬅️ • امام باقر (علیه‌السلام) فرمودند: الاکتحال بالا صمد یطیب النکهه و یشدّ اشفار العین؛ سرمه کشیدن به إثمد دهان را خوشبو و مژه‌ها را محکم و قوى مى‌کند.
⬅️ • امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: الاثمد یجلو البصر و ینبت الشعر فی الجفن و یذهب بالدمعه؛ سرمه به اثمد سبب جلاى دیدگان و تقویت مژه‌ها مىشود، و از ریزش زیاد اشک جلوگیرى مى‌کند.
⬅️ • امام صادق (علیه‌السلام) در روایت دیگرى فرمودند: من نام علی اثمد غیر مسک أمن من الماء الاسود ابداً مادام ینام علیه؛ کسى که قبل از خواب سرمه اثمد که با بوى خوش مخلوط نشده استفاده کند، تا زمانى که مداومت بر این کار دارد، از آب سیاه در امان خواهد بود.
⬅️ • امام صادق (علیه‌السلام) در روایت دیگرى فرمودند: الکحل باللیل ینفع العین و هو بالنهار زینه؛ سرمه در شب براى چشم سودمند و در روز زینت است.
⬅️ • علّامه حسام الدین هندى در کتابش از حضرت على (علیه‌السلام) چنین نقل مى‌کند: علیکم بالاثمد فانه منبته للشعر مذهبه للقذاء مصفاه للبصر; سرمه اثمد باعث رشد مو، و از بین برنده خار و خاشاکهاى داخل چشم، و موجب صفاى دیدگان است.
✅ نتیجه این که: از روایات مذکور اهمیّت فوق العاده سرمه و آثار و فوائد مختلف و فراوان مادّى و معنوى آن روشن شد.
❎ • آداب سرمه کشیدن:
روایات این بخش، به سه دسته تقسیم مىگردد:
☑️ • روایاتى که زمان سرمه کشیدن را بیان مى‌کند.
☑️ • روایاتى که مقدار و تعداد دفعات سرمه کشیدن را مشخّص مىنماید.
☑️ • روایاتى که به نوع میل و مادّه سرمه اشاره دارد.
❎ دسته اوّل: زمان سرمه کشیدن:
در بسیارى از روایاتی که اشاره شد، این مطلب دیده مىشود که: شب، موقع خواب، زمان مناسبى براى این منظور است، ضمناً کسانى که مىخواهند به منظور زینت و آرایش از سرمه استفاده کنند در روز سرمه بکشند و کسانى که هدفشان از سرمه آثار جسمى و روحى و خلاصه سلامت روح و جسم است، در شب سرمه بکشند. علاوه بر این، طبق برخى روایات، پیامبر اسلام (صلىاللهعلیهوآله) همواره شب هنگام موقع خواب این سنّت اسلامى را انجام مىدادند.
❎ دسته دوّم: تعداد دفعات سرمه کشیدن:
☑️ • امام صادق (علیه‌السلام) از پدرانش (علیهمالسلام)، چنین نقل مى‌کند: کان للنبی مکحله یکتحل منها فی کل لیله ثلاث مراود فی کل عین عند منامه؛ پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله) سرمه دانى داشت که هر شب به هنگام خواب از آن سرمه دان سه بار در هر یک از چشمانش مىکشید.
☑️ • امام رضا (علیه‌السلام) از پدرانش چنین نقل مى‌کند: من اکتحل فیلوتّر، من فعل فقد احسن و من لم یفعل فلیس علیه شیء؛ کسى که سرمه مىکشد سعى کند عدد فرد را انتخاب کند (یعنى یک بار یا سه بار یا پنج بار، …) البتّه این انتخاب مستحب است، و ترک آن هم مشکلى ندارد. (از چشم راست شروع کند و به چشم راست ختم کند)
☑️ • در کتاب مکارم الاخلاق در مورد سرمه کشیدن پیامبر اسلام (صلىاللهعلیهوآله) چنین آمده است: یکتحل فی عینه الیمنی ثلاثاً و فی الیسری ثنتین و قال: من شاء اکتحل ثلاثاً و کل حین و من فعل دون ذلک او فوقه فلا حرج؛ حضرت رسول اکرم (صلىاللهعلیهوآله) در چشم راستش سه بار و در چشم چپش دو بار سرمه مىکشید و مىفرمود: هر کس دوست دارد هر زمانى سه بار سرمه بکشد و اگر بیش از سه بار یا کمتر از سه بار هم بکشد مشکلى نخواهد داشت.
☑️ • امام صادق (علیه‌السلام) مىفرماید: کان رسول اللّه (صلىاللهعلیهوآله) یکتحل بالاثمد اذا آوی الی فراشه و تراً و تراً؛ سنّت و سیره پیامبر اسلام (صلىاللهعلیهوآله) این بود که به هنگام خواب با إثمد سرمه مىکشید و در تعداد دفعات سرمه کشیدن، عدد فرد را انتخاب مىکرد.
☑️ • پیامبر اسلام (صلىاللهعلیهوآله) فرمودند: اکتحلوا و تراً و استاکوا عرضاً؛ به هنگام سرمه کشیدن عدد فرد را انتخاب کنید و مسواک را از عرض دندانها بزنید.
☑️ • امام صادق (علیه‌السلام) مىفرماید: ان رسول اللّه(صلى الله علیه وآله) کان یکتحل قبل ان ینام اربعاً فی الیمنی و ثلاثاً فی الیسری؛ پیامبر اسلام (صلىاللهعلیهوآله) قبل از خواب چهار بار در چشم راست، و سه بار در چشم چپ سرمه مىکشید.
☑️ • امام صادق (علیه‌السلام) از پدرانش (علیهمالسلام)، از رسول خدا (صلىاللهعلیهوآله) چنین نقل میکند: من اکتحل فلیوتر و من تجمّر فلیوتر و من استنجى فلیوتر و من استخار اللّه فلیوتر، در این امور چهارگانه عدد فرد را انتخاب کنید: سرمه کشیدن، رمى جمرات، استنجاء و استخاره
☑️ • امام حسین (علیه‌السلام) مىفرماید: قال لی رسول اللّه(صلىاللهعلیهوآله) یا بنی اکتحل و تراً یضیء لک بصرک؛ پیامبر (صلىاللهعلیهوآله) به من فرمود؛ فرزندم: در سرمه عدد فرد را انتخاب کن تا نور چشم تو به سبب آن زیاد شود.
نتیجه این که: آنچه در تعداد دفعات سرمه کشیدن مهم است، انتخاب عدد فرد است؛ امّا مقدار دقیق آن براى افراد مختلف متفاوت است، بدین جهت در بعضى از روایات فوق که تعداد دفعات سرمه کشیدن مشخّص شده، عددهاى مختلفى ذکر شده است.
❎ دسته سوّم: نوع سرمه و جنس میل آن :
همانگونه که در روایات گذشته مطالعه فرمودید، در بسیارى از روایات بر سرمه “اثمد” تأکید شده است. بنابراین شایسته است این نوع سرمه مورد استفاده قرار گیرد.
سؤال: سرمه اثمد چیست؟
جواب : در مورد این که «إثمد» سنگ معروفى است که از آن سرمه گرفته مىشود و بنام «سرمه اثمد» نامیده مىشود، همه علما اهل لغت اتّفاق نظر دارند، امّا این که: معدن این سنگ کجاست؟ اختلاف نظر وجود دارد. در مجمع البحرین آمده است: «إثمد سنگى است که به وسیله آن سرمه مىکشند و معادن آن در مشرق است، و برخى معتقدند معادن آن در اصفهان است.
دهخدا در لغت نامه خویش مى‌گوید: «اثمد سنگ سرمه است و آن سنگى است که از مغرب و نیز از اصفهان مىآورند. و بهترین آن، سنگ سرمه اصفهان است، نام دیگر آن انتیمون (antimine)مىباشد»
⬅️ علّامه مجلسى (رحمهالله علیه) مى‌گوید: «اثمد سنگ سیاهى است که معدن آن اصفهان و اطراف آن است»
صاحب حدائق معتقد است: «این نوع سرمه در مکّه مکرّمه یافت مىشود»
خلاصه این که بهترین نوع سرمه، سرمه اثمد است. به این مطلب در روایات نیز تصریح شده است، قسمت عمده این روایات قبلاً ذکر شد، در اینجا به ذکر یک روایت دیگر قناعت مىکنیم:
⬅️ • بیهقى در کتابش از سعید بن جبیر نقل مى‌کند که ابن عباس گفت: قال النبی (صلىاللهعلیهوآله): «البسوا من ثیابکم البیض و کفنوا فیها موتاکم و من خیر اکحالکم الاثمد انه یجلو البصر و ینبت الشعر؛ لباسهایتان را از پارچههاى سفید انتخاب کنید و مردگانتان را در پارچههاى سفید کفن نمایید و سرمههایتان را از اثمد، که بهترین نوع سرمه است برگزینید، که سرمه اثمد باعث جلاى چشم و رشد موها میگردد.
نتیجه این که بهترین نوع سرمه، سرمه إثمد است؛ به گونه اى که برخى ویژگیها که در روایت براى سرمه ذکر شده است، در غیر سرمه اثمد نباشد!
و امّا در مورد جنس «میل» سرمه و جنس «سرمهدان» در روایتى مىخوانیم:
⬅️ • حسن بن جهم مى‌گوید: «ارانى ابوالحسن (علیه‌السلام) میلاً من حدید و مکحله من عظام فقال: هذا کان لابی الحسن(علیه‌السلام) فاکتحل به فاکتحلت؛ امام هشتم (علیه‌السلام) سرمهدانى که از استخوان و میل آن که از آهن ساخته شده بود را به من نشان داد و فرمود: این از پدرم امام موسى کاظم (علیه‌السلام) بوده است با این سرمه بکش، سپس من با آن سرمه کشیدم.
⬅️ • دعاهاى هنگام سرمه کشیدن:
بى شک ارتباطى بین اعمال و دعاهایى که به هنگام آن اعمال مستحب شمرده شده وجود دارد. بدین جهت توجّه به مضمون این دعاها در خور اهمیّت است؛ به این دعاها توجّه کنید:
⬅️ • در روایتى از حضرت رضا (علیه‌السلام) مىخوانیم که آن حضرت فرمودند: هر زمان خواستى سرمه بکشى، میل سرمه را در دست راست بگیر و داخل سرمه دان کن و در آن هنگام «بسم اللّه» بگو و هنگامى که خواستى سرمه را به چشمت بکشى این دعا را بخوان: «اَللّهُمَّ نَوِّرْ بَصَری وَاجْعَلْ فِیهِ نُوراً اَبْصُرُ بِه حَقَّکَ، وَاهْدِنی اِلى طَریقِ الْحَقِّ وَ اَرْشِدْنی اِلى سَبیلِ الرَّشادِ، اَللّهُمَّ نَوِّر عَلَىِّ دُنْیاىَ وَ آخِرَتی؛ پروردگارا! چشمانم را (بوسیله این سرمه) نورانى گردان، و در چشمانم نورى قرار ده (که نه تنها اشیاء مادّى بوسیله آن قابل رؤیت باشد، بلکه بتوانم با آن) حقّ تو را ببینم. (خدایا!) مرا به راه حق هدایت بنما و به راه رشد ارشاد فرما پروردگارا! دنیا و آخرتم را نورانى و روشن گردان
⬅️ • در روایت دیگرى از امام صادق (علیه‌السلام) مىخوانیم: این دعا را به هنگام سرمه کشیدن بخوانید: «اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد اَنْ تُصَلِّی عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد، وَ اَنْ تَجْعَلَ النُّورَ فى بَصَری، وَالْبَصیرَهَ فى دیِنى، وَالْیَقینَ فى قَلْبى، وَالْاِخْلاصَ فى عَمَلى، وَالسَّلامَهَ فى نَفْسى، وَالسَّعَهَ فى رِزْقى، والشُّکْرَ لَکَ اَبَداً ما اَبْقَیْتَنى؛ مىخواهم که: بر محمد و آل محمد درود فرستى، و چشمانم را پر نور قرار دهى، و مرا در دینم با بصیرت گردانى، و یقین را در قلب و روحم نافذ گردانى، و عملم را با اخلاص سازى، و جسم و جانم را سالم گردانى، و رزق و روزى ام را وسعت بخشى، و تا زندهام توفیق شکرگزارى نعمتها را به من ارزانى دارى.
⬅️ • پروردگارا! توفیق شناخت معارف و احکام حیاتبخش اسلام و سپس عمل به آن و تبلیغ و ترویج صحیح آن را به ما عنایت فرما